Ustawa z 16 kwietnia 2004 roku reguluje przepisy dotyczące prawa ochrony przyrody w Polsce. Zgodnie z jej zapisami ochrona przyrody polega na „zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody”. Możemy wyróżnić takie formy ochrony przyrody jak:
- parki narodowe – te obszary cechują szczególne wartości przyrodnicze, naukowe, edukacyjne,
o powierzchni nie mniejszej niż 1000ha. Celem ich tworzenia jest zachowanie różnorodności biologicznej, walorów krajobrazowych, odtwarzanie zniekształconych siedlisk przyrodniczych.
- rezerwaty przyrody – są to obszary, które pozostały w swoim stanie naturalnym lub minimalnie zmienionym, ekosystemy, siedliska roślin, grzybów, zwierząt a także składniki przyrody nieożywionej ze swoimi szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi. Razem z parkami to najważniejsze obszarowo formy ochrony przyrody.
- parki krajobrazowe – celem parków krajobrazowych jest zachowanie tradycyjnego krajobrazu
i dopuszczenie terenu społeczeństwu w celach rekreacyjnych, zgodnie z odpowiednimi zasadami. Zarządy parków prowadzą działania w zakresie edukacji krajobrazowej i przyrodniczej.
- obszary chronionego krajobrazu – chronią krajobraz o niejednakowych ekosystemach, pełnią funkcję korytarzy ekologicznych, nie posiadają własnego zarządu ani planu ochrony z konkretnymi zakresami działań. Stanowią obszary migracji organizmów żywych – szczególnie zwierząt.
- obszary Natura 2000 – forma ochrony wprowadzona dopiero w 2004 roku, jako obowiązek powiązany w wejściem do UE. Ideą jest wzięcie po ochronę około 200 unikatowych i zagrożonych siedlisk przyrodniczych a także ponad 1000 zagrożonych gatunków zwierząt. Wytyczne, zarządzanie, troska i pozyskiwanie środków finansowych opiera się na takich samych zasadach
w każdym kraju członkowskim.
- pomniki przyrody – „pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska
o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie”.
- stanowiska dokumentacyjne – to niewyodrębniające się na powierzchni lub takie, które są możliwie do wyodrębnienia, znaczące pod względem dydaktycznym i naukowym miejsca nagromadzeń skamieniałości bądź tworów mineralnych. Zaliczamy też do nich jaskinie, schroniska podskalne, nieczynne wyrobiska powierzchniowe i podziemne, miejsca pojawienia się kopalnych szczątków zwierząt i roślin.
- użytki ekologiczne – pozostałości ekosystemów, które są istotne aby zachować rozmaitości biologiczne np.: kępy drzew, krzewów; wydmy; wychodnie skalne; śródleśne oczka wodne, kamieńce, bagna.
- zespoły przyrodniczo-krajobrazowe – części krajobrazu naturalnego i kulturowego, które dzięki swoim walorom estetycznym poddane są ochronie np.: pozostałości parków. Fragmenty dolin rzecznych też się do nich zaliczają.
- ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów – zapewnia zachowanie i przetrwanie odpowiedniego stanu ochrony dziko występujących, rzadkich, podatnych za zagrożenia, objętych ochroną i endemicznych gatunków zwierząt, roślin, grzybów oraz ich siedlisk i ostoi w Polsce i UE.
Wyżej wymienione formy działają, opierając się o podstawy naukowe i długą praktykę krajowej ochrony przyrody. Rola każdej z nich jest inna i służy innym celom a przez to charakteryzuje się przeróżnym reżimem ochronnym i zakresem ograniczeń.
Autor: Aleksandra Łukaszewicz