Artykuły dla rodziców

1. INTERNET ZAGROŻENIEM DLA PRZEDSZKOLAKA

2. DZIECKO W INTERNECIE

3. PODSUMOWANIE OSIĄGNIĘĆ ROZWOJOWYCH 5 LATKA

1. Internet zagrożeniem dla przedszkolaka
Każdemu rodzicowi bardzo zależy, aby uchronić swoje dziecko przed różnymi zagrożeniami, czyhającymi na nie zarówno na placu zabaw, jak i podczas pobytu w przedszkolu. Jednak mądry rodzic powinien wiedzieć, że w dobie Internetu dzieci są narażone także na niebezpieczeństwa w sieci. Jak zatem ich uniknąć?
Rodzicielstwo jest dla człowieka dorosłego ogromną wartością. Niewątpliwie jest powodem do dumy, ale przynosi również wyzwania, które dla opiekuńczego i troskliwego rodzica stają się życiowym priorytetem. Wraz z rozwojem technologii, zmieniają się także zagrożenia. Bez wątpienia wielu rodziców wychowuje dziś swoje dzieci stosując inne metody niż dawniej. Kiedyś dziecko traktowano bardziej surowo, dziś zdecydowanie częściej rodzice starają się sprostać coraz większym oczekiwaniom malca. Nikogo nie dziwi więc, że już kilkuletnie dziecko ma dostęp do telefonu komórkowego, tabletu czy też komputera. Rodzice chcąc zapewnić dziecku jak najlepsze warunki rozwoju zapominają przy tym, że postęp technologiczny jest nie tylko źródłem wszelkich dóbr, tj. poszerzanie wiedzy czy nabywanie umiejętności informatycznych, ale jest też pewnego rodzaju zagrożeniem.
Zapewnij dziecku miłość i bezpieczeństwo
Gdy dziecko ma poczucie bezpieczeństwa i bezinteresownej miłości z pewnością będzie się nam zwierzało ze wszystkich swoich problemów. Zwłaszcza wtedy, gdy zetknie się w sieci z osobą, która będzie chciała je skrzywdzić. Jednak, aby tak się stało dziecko musi czuć, że jesteśmy jego przyjacielem, i że w każdej sytuacji ma w nas oparcie. Wtedy możemy być pewni, że powie nam o wszystkich swoich rozterkach. Pamiętajmy jednak, że niektóre dzieci są bardziej skryte i może to wynikać wyłącznie z ich charakteru. Może też zaistnieć sytuacja, że ktoś zastraszy dziecko. Dlatego drodzy rodzice starajcie się być czujni! Po pierwsze, trzeba pamiętać, że jeśli dziecko spędza za dużo czasu przed komputerem, to może być to tylko krok od uzależnienia. Bowiem każda czynność uzależnia, a im młodsze dziecko tym bardziej narażone jest na sugestie swoich rówieśników, z którymi w przedszkolu rozmawia np. na temat nowych gier. Przedszkolaki wymieniają się nimi i często, aby dorównać i zaimponować rówieśnikom wymuszają na rodzicach kupno nowych gadżetów.
Mniej gier, więcej ruchu
Zwróć uwagę na to, czy twoje dziecko nie spędza zbyt dużo czasu przed monitorem. Jeśli tak, wówczas spróbuj zachęcić go np. do zabaw na świeżym powietrzu czy realizacji jego hobby. Może dziecko interesuje się czymś oryginalnym, wręcz unikatowym albo lubi sport. Należy wykorzystać wiedzę o zainteresowaniu dziecka we właściwy sposób. Jeśli natomiast dziecko twierdzi, że jego koledzy mają większą swobodę w działaniu i ich rodzice są dla nich bardziej tolerancyjni, pozwalając im na dłuższe wertowanie po sieci, wówczas rodzic powinien pamiętać, żeby wybierać dziecku gry, które uczą go rzeczy pożytecznych, jak np. języków obcych czy rozwijają jego matematyczne zdolności. A może dzięki Internetowi rozpocznie np. naukę gry w szachy. Mimo to, rodzice i tak powinni starać się, aby korzystanie dziecka z Internetu, zwłaszcza przedszkolaka, ograniczało się do minimum. Co ważne, dorośli powinni mieć na uwadze także i to, aby dziecko nie pozostawało samo przed ekranem komputera, ponieważ jest zbyt małe i ktoś mógłby wykorzystać jego naiwność. Gdy sami będą kontrolować, jakie strony uruchamia malec, wówczas ryzyko zagrożenia w sieci znacznie zmaleje. Rodzice nie powinni narażać dziecka na dodatkowe niebezpieczeństwa i gdy zostawiają je np. pod opieką niani czy babci powinni zwrócić także i jej uwagę na to, aby kontrolowała to, czym w wolnym czasie zajmuje się ich podopieczny.
Zagrożenia wynikające z korzystania z Internetu
Obrońcy Internetu z pewnością znajdą własną teorię, wedle której będą bronić tego „dobytku cywilizacji”, ale nie chodzi przecież o to, by zakazywać dziecku wszystkiego, a jedynie ograniczyć ze względu na zagrożenia, które mogą pojawić się, gdy dziecko zbyt dużo czasu spędza buszując po sieci. Dziecko może uzależnić się od komputera równie szybko jak od innych używek. Często dzieci, które zbyt długo czasu spędzają przed komputerem mają problemy z odróżnieniem świata realnego od fikcji. Zresztą jak wytłumaczyć dziecku, że w rzeczywistym świecie człowiek ma tylko jedno życie. Oczywiste jest, że mniej więcej do ósmego roku życia dziecko nie zdaje sobie sprawy ze skutków wynikających np. ze skoku z dużej wysokości. Dziecko przypuszcza, że gdy wypadnie z okna nic mu się nie stanie. Rodzic powinien więc bacznie obserwować, co robi jego pociecha. Jednak zagrożeń, wynikających z korzystania z Internetu jest znacznie więcej. Przede wszystkim gracze są narażeni na obcowanie z okrucieństwem i mnóstwem agresji. Dziecko permanentnie narażone jest na wszelkiego rodzaju negatywne aspekty, tj. zachęcanie go do przemocy, uprawiania hazardu czy zażywania narkotyków. Nie wspominając już o tym, że malec może nabawić się licznych schorzeń, związanych z wadami postawy lub wzroku. Problemy zdrowotne są więc dodatkowym argumentem. Powodów, aby ograniczać korzystanie dziecka z Internetu jest wiele. Nie oznacza to też, że należy całkowicie zakazać malcowi korzystania z dobrodziejstw nowoczesności, ale na pewno należy zwrócić większą uwagę na to, ile czasu poświęca na siedzenie przed komputerem, a ile na naukę i zabawę. Jak we wszystkim, także w tym przypadku zawsze należy poszukiwać złotego środka i pamiętać, by zachować umiar i zdrowy rozsądek.
Daria Głowacka
 
 
2.  DZIECKO W INTERNECIE /www.mac.pl
Granica wieku, w którym dzieci rozpoczynają korzystanie z internetu, co roku się obniża. 14% dzisiejszych nastolatków w wieku 10-15 lat rozpoczęło swoją przygodę z internetem przed 6. rokiem życia, a 38% z nich między 7. a 9. rokiem - podają badania „Bezpieczeństwo dzieci w internecie”, zrealizowane w 2013 r. przez TNS Polska.
Korzystanie z internetu w tak młodym wieku, kiedy dziecko nie ma jeszcze wykształconych mechanizmów obronnych przed nieodpowiednimi treściami i jest narażone na silny wpływ osób trzecich, stanowi dla niego bardzo duże zagrożenie. Z jakimi zatem niebezpieczeństwami spotykają się dzieci w internecie, zarówno tesurfujące po stronach www, jak i te przebywające na portalach społecznościowych? W jaki sposób, przy wykorzystaniu dostępnych narzędzi, nauczyciele mogą pomóc w nauce bezpiecznego korzystania z sieci. O wskazówki poprosiliśmy ekspertów z instytucji zajmujących się tą tematyką.
Dzieci w portalach społecznościowych
Internet dla dzieci jest środowiskiem naturalnym, ale to nie oznacza, iż jest bezpieczny – zarówno dla przedszkolaków, które jeszcze nie potrafią czytać, jak i dla uczniów starszych klas szkoły podstawowej. Dodatkowo, z wiekiem wzrasta aktywność dziecka w internecie, zwłaszcza na portalach społecznościowych, a tym samym jest ono narażone na coraz więcej zagrożeń. – Szacuje się, że obecnie co trzecie dziecko w wieku przedszkolnym loguje się do internetu co najmniej raz w tygodniu, większość kilkulatków intuicyjnie korzysta z urządzeń z ekranem dotykowym. Ponad połowa badanych (10–15 lat) spędza w sieci co najmniej godzinę dziennie w dni szkolne, a w weekend jest to blisko 80% młodych. Większość z nich (70%) deklaruje, że posiada konto na Facebooku (wg regulaminu, dostępne od 13. roku życia), a częstotliwość korzystania oraz czas spędzony na FB pokrywa się z czasem spędzonym w internecie – logowanie do sieci jest dla młodych niemal równoznaczne z logowaniem do serwisu społecznościowego1 – mówi Aleksandra Kuś, koordynatorka programuEdukacja z Internetem. Dlatego też edukacja na rzecz bezpiecznego korzystania z internetu przez dzieci jest konieczna. Kluczową rolę odgrywają w niej nauczyciele. – Rodzice często mają poczucie, że nie posiadają wystarczających kompetencji, by być dla swoich dzieci cyfrowymi przewodnikami. 62% dzieci lepiej ocenia swoje umiejętności korzystania z komputera niż umiejętności rodziców (badanie: „Bezpieczeństwo dzieci w internecie”), a wraz z wiekiem dysproporcja ta się zwiększa (wg badania „Kompetencje Cyfrowe Młodzieży w Polsce”, TNS Polska) – dodaje Aleksandra Kuś.
Nieodpowiednie treści i cyberprzemoc
Zagrożenia płynące z korzystania z internetu, dotyczące przedszkolaków, związane są z tym, iż: – Małe dzieci raczej przypadkiem mogą natrafić na nieodpowiednie materiały. I są to np. bajki na YouTubie, które mają podłożony głos z wulgaryzmami. Jeśli z tego samego urządzenia korzystają starsi, dziecko może natrafić przez historię czy treści sugerowane automatycznie na materiały, które są przeznaczone dla dorosłych odbiorców – podkreśla Martyna Różycka, specjalista w zespole Dyżurnet.pl/NASK2. Natomiast starsze dzieci spotykają się w internecie i na portalach społecznościowych przede wszystkim z nieodpowiednimi treściami i cyberprzemocą. Nieodpowiednie treści to filmy pełne przemocy lub pornograficzne, portale zachęcające do działań destrukcyjnych, np. promujące niezdrowe odchudzanie; a także wszelkie materiały zachęcające do nietolerancji. Kolejnym dużym zagrożeniem dla dzieci jest cyberprzemoc, której przejawem może być: wyzywanie, straszenie, poniżanie kogoś w internecie lub przy użyciu telefonu, robienie komuś zdjęć lub filmów bez jego zgody, publikowanie i rozsyłanie lub podszywanie się pod kogoś w sieci (za saferinternet.pl).
Na te właśnie zagrożenia zwraca uwagę Szymon Wójcik, koordynator projektu Saferinternet.pl3 z Fundacji Dzieci Niczyje4: – Młodsze dzieci są narażone na kontakt z niebezpiecznymi lub niedostosowanymi do ich wieku treściami, takimi jak brutalne przekazy, pełne przemocy. Gdy dziecko zaczyna używać internetu także do komunikacji, dochodzą do tego kwestie związane z potencjalnie niebezpiecznymi kontaktami, ale także tzw. cyberprzemoc, czyli przemoc rówieśnicza przeniesiona do sieci – mówi.
Kontakty z obcymi, naruszanie prywatności
Dużym zagrożeniem są także kontakty nawiązywane na portalach społecznościowych z osobami obcymi. – Tak jak w realnym życiu, dziecko może też natknąć się na osoby o nieuczciwych zamiarach, które łatwiej ukryć w kontakcie online. Ważne, aby mały internauta miał tego świadomość. Choć na najpopularniejszym portalu tego typu konta mogą zakładać dzieci od 13. roku życia, wielu młodszych internautów ma swoje profile ze zdjęciami, prywatnymi informacjami, danymi osobowymi. Dodatkowo, często są one powiązane z funkcją geolokalizacji, a negatywnych następstw dzieci niejednokrotnie nie potrafią przewidzieć – dodaje Aleksandra Kuś. Zagrożenia wynikające z braku ochrony prywatności poprzez udostępnianie swoich danych personalnych, zdjęć na otwartym profilu nawet kilkuset – często obcym – osobom to duże zagrożenie. – Nigdy nie wiadomo, jak zachowa się nieznajomy, jakie ma intencje. Dlatego też popularne serwisy społecznościowe nie są przeznaczone dla dzieci w tak młodym wieku. Na profilach społecznościowych często można znaleźć materiały, których nie chcielibyśmy pokazywać dziecku, ale są one legalne oraz nie naruszają standardów serwisu – podkreśla Martyna Różycka.
Zadanie dla nauczycieli
Dlatego tak istotne jest podnoszenie świadomości dzieci na temat zagrożeń w internecie, poprzez edukację i budowanie zaufania, aby w momencie, kiedy dziecko natknie się na nieodpowiednie treści lub dotknie je cyberprzemoc, przyszło po pomoc do nauczyciela lub rodzica. Wychodząc naprzeciw zapotrzebowaniu na edukację dzieci w zakresie zagrożeń wynikających z użytkowania przez nie internetu, wiele organizacji przygotowało materiały edukacyjne, specjalne strony, programy, scenariusze lekcji. Dzięki tym zasobom nauczyciele mogą edukować i chronić dzieci przed zagrożeniami płynącymi z internetu, a także pokazywać, jakie sieć daje szanse i możliwości. Przytoczmy najważniejsze. Przedszkolakom w stawianiu pierwszych kroków w sieci pomocny może być serwis www.necio.pl. Warto także skorzystać ze specjalnej przeglądarki BeStwww.best.fdn.pl, która udostępnia kilkaset bezpiecznych stron internetowych dla najmłodszych. – Dla dzieci ze szkół podstawowych przygotowaliśmy scenariusze lekcyjne, którym towarzyszą pomoce audiowizualne (filmy, kreskówki itp.). Dla klas I skierowane są „Sieciaki”, a dla klas IV-VI „3.. 2.. 1.. Internet”. Wszystkie scenariusze można znaleźć na stronie edukacja.fdn.pl. Oprócz tego mamy także przygotowane kursy e-learningowe, które znajdują się na stronie edu.fdn.pl – mówi Szymon Wójcik. Zarówno rodzice, jak i nauczyciele mogą dzwonić z prośbą o porady dotyczące bezpieczeństwa dzieci w internecie pod bezpłatny numer infolinii 800 100 100. Wiele informacji na temat bezpiecznego korzystania z internetu znajduje się także na stroniewww.bezpieczneinterneciaki.pl oraz www.dzieckowsieci.pl. Na stronie Fundacji Orangewww.fundacja.orange.pl/dziecko_w_sieci.html opublikowane są materiały i scenariusze zajęć o bezpieczeństwie w sieci, dostosowane do różnych grup wiekowych. Tylko edukacja od najmłodszych lat i świadome podejście do tematu zagrożeń w internecie zarówno nauczycieli, jak i rodziców może przynieść wymierne efekty.
Pomocne serwisy
Przedszkolakom w stawianiu pierwszych kroków w sieci pomocny może być serwis www.necio.pl. Warto także skorzystać ze specjalnej przeglądarki BeSt www.best.fdn.pl, która udostępnia kilkaset bezpiecznych stron internetowych dla najmłodszych. Wiele informacji na temat bezpiecznego korzystania z internetu znajduje się także na stronie www.bezpieczneinterneciaki.pl oraz www.dzieckowsieci.pl. Zarówno rodzice, jak i nauczyciele mogą dzwonić z prośbą o porady dotyczące bezpieczeństwa dzieci w internecie pod bezpłatny numer infolinii 800 100 100.
Statystyki
– Szacuje się, że obecnie co trzecie dziecko w wieku przedszkolnym loguje się do internetu co najmniej raz w tygodniu, większość kilkulatków intuicyjnie korzysta z urządzeń z ekranem dotykowym. Ponad połowa badanych (10–15 lat) spędza w sieci co najmniej godzinę dziennie w dni szkolne, a w weekend jest to blisko 80% młodych. Większość z nich (70%) deklaruje, że posiada konto na Facebooku (wg regulaminu dostępne od 13. roku życia), a częstotliwość korzystania oraz czas spędzony na FB pokrywa się z czasem spędzonym w internecie – logowanie do sieci jest dla młodych niemal równoznaczne z logowaniem do serwisu społecznościowego5 – mówi Aleksandra Kuś, koordynatorka programu Edukacja z Internetem.
Przejawem cyberprzemocy może być:
wyzywanie, straszenie, poniżanie kogoś w internecie lub przy użyciu telefonu, robienie komuś zdjęć lub filmów bez jego zgody, publikowanie i rozsyłanie lub podszywanie się pod kogoś w sieci (cyt. za saferinternet.pl)
 Przypisy:
1. „Bezpieczeństwo dzieci w internecie”, zrealizowane w 2013 r. przez TNS Polska.
2. Dyżurnet.pl to zespół ekspertów Naukowej i Akademickiej Sieci Komputerowej, działający jako punkt kontaktowy do zgłaszania nielegalnych treści w internecie.
3. Program Komisji Europejskiej, który ma na celu promocję bezpiecznego korzystania z nowych technologii iinternetu wśród dzieci i młodzieży.
4. Fundacja Dzieci Niczyje od 2003 roku zajmuje się problematyką bezpieczeństwa dzieci i młodzieży w internecie w ramach programu Dziecko w Sieci.
5. „Bezpieczeństwo dzieci w internecie”, zrealizowane w 2013 r. przez TNS Polska.
 
3. PODSUMOWANIE OSIĄGNIĘĆ ROZWOJOWYCH 5 LATKA
Rozwój 5-latka
Podstawowe informacje na temat rozwoju 5- latka
Dziecko w wieku 5 lat osiąga:
- przeciętny wzrost – 110 cm;
- średnią wagę – 19 kg.
Sprawność ruchowa
Motoryka duża
Dziecko w tym wieku potrzebuje dużo ruchu.
-  wspina się po drabinkach, buja na huśtawce, kręci na karuzeli, pokonuje  przeszkody i dużo biega.
-  potrafi  skakać obunóż i robić przysiady. 
-  umie utrzymać równowagę na tyle, by móc skakać i stać na jednej nodze, chodzić stopa za stopą po narysowanej linii, podejmować próby jeżdżenia na rowerze dwukołowym.
- jego ruchy rąk i ciała są coraz częściej skoordynowane i celowe.  -  potrafi na przykład łapać piłkę, rzucać i kopać w nią.
Motoryka mała
Ruchy dłoni, palców, nadgarstków 5- latka stają się coraz bardziej precyzyjne.
Dziecko:
 -potrafi jeść łyżką i widelcem, zaczyna używać noża,
- potrafi umyć ręce i twarz.  myje z pewną trudnością zęby, próbuje mydlić się i spłukać,
 - odkręca i zakręca nakrętki od butelek; odkręca śruby śrubokrętem, wbija młotkiem kołki.
 - łączy dość sprawnie klocki typu lego,
 - lepi z plasteliny  (robi kule, wałki, placki), wykonuje proste figurki,
 - nawleka korale na grubszy sznureczek,
 - wycina nożyczkami po prostej ,
 - dość prawidłowo trzyma narzędzie do rysowania, pisania,
 - koloruje i zamalowuje obrazki,
 - potrafi rysować linie pionowe, poziome i ukośne.
 - rysuje według wzoru: koło, krzyżyk, kwadrat, trójkąt, prostokąt
 - próbuje odwzorować niektóre drukowane litery lub cyfry (może jeszcze odwzorowywać je w odbiciu lustrzanym)
Lateralizacja
Lateralizacja (czyli dominacja jednej ze stron w narządach parzystych: oczy, uszy, ręce, nogi) może być jeszcze nieustalona. Dziecko  orientuje się w zakresie schematu własnego ciała, ale może mieć trudność ze wskazaniem kierunków i stron lewa – prawa.
Rozwój intelektualny i poznawczy
Dziecko w wieku 5 lat interesuje się otoczeniem. Charakterystyczna dla tego okresu jest tzw. ciekawość poznawcza. Dziecko błyskawicznie uczy się nowych pojęć, jest ciekawe świata, zadaje mnóstwo pytań: dlaczego? po co? kiedy?
Rozwój spostrzegania wzrokowego
Dostrzega coraz więcej szczegółów na obrazku.
- wylicza rzeczy i osoby, które widzi na obrazku; w porównaniu z latami wcześniejszymi potrafi znacznie dokładniej przerysowywać wzory złożone z wielu elementów.
- rozróżnia kształty.
- potrafi dostrzec całość oraz wskazać jej części (np. wskaże, z czego zbudowany jest samochód czy dom).
Dziecko w tym wieku zapamiętuje przede wszystkim mimowolnie (skupia się na tym, co go interesuje), ale powoli zaczynana zapamiętywać zgodnie z poleceniem osoby dorosłej. Zapamiętuje to, co jest dla niego ważne subiektywnie i zawiera duży ładunek emocjonalny.
Rozwój spostrzegania słuchowego
U 5-latka kształtują się procesy analizy i syntezy słuchowej.
Pięciolatek:
- potrafi  podzielić wyraz na sylaby,
- złożyć wyraz z sylab,
Rozwój umysłowy
Procesy myślenia 5-latka przebiegają na konkretach.( Myślenie abstrakcyjne jest jeszcze słabo rozwinięte )
- myślenie znajduje się na poziomie przedoperacyjnym, opierającym się na zasadzie skojarzeń, zwykle bez logicznego przebiegu.
- dziecko klasyfikuje według kilku kryteriów i podejmuje próby uogólniania
- przy definiowaniu kieruje się cechami zewnętrznymi i cechami budowy, tworzy tzw. definicje opisowe.
- podając różnice i podobieństwa między rzeczami, zwraca uwagę na cechy zewnętrzne, jak: wielkość, barwa, budowa. ( Znacznie łatwiej podać mu różnicę niż podobieństwo)
Uwaga u 5-latka jest mimowolna, nietrwała, o ograniczonym zakresie i łatwo ulega rozproszeniu.
Pamięć u dzieci 5-letnich jest konkretno-obrazowa. Najłatwiej zapamiętują coś, co mogą zobaczyć i czego mogą dotknąć. Rozwija się powoli pamięć słowna i pamięć mechaniczna, czyli dosłowne zapamiętywanie tekstów.
Rozwój mowy
Pięciolatek posługuje się na tyle sprawnie językiem, by móc komunikować swoje potrzeby i być zrozumiałym przez otoczenie. Wie, jak się nazywa, posiada informacje o swojej rodzinie, ulubionej zabawie, o ważnym wydarzeniu. Potrafi nazwać to, co widzi na obrazku, używając prostych zdań. Ma odpowiedni zasób słów – rozumie polecenia, pojęcia dotyczące sytuacji w przedszkolu, w domu, w grupie dzieci. Oprócz pojęć jednostkowych używa w mowie podstawowych pojęć ogólnych typu: owoce, zwierzęta, budynki, zabawki, posiłki, ptaki.
Rozwój emocjonalno-społeczny
Dziecko w tym wieku jest labilne emocjonalnie. Jego uczucia zmieniają się bardzo szybko. Reaguje bezpośrednio, gwałtownie i nieadekwatnie do sytuacji.
W tym okresie czuje się  silnie związane ze swoją rodziną oraz z grupą i nauczycielem,  Zdanie opiekuna jest bardzo ważne.
Rozwój społeczny jest ściśle związany z rozwojem emocjonalnym. Im lepiej dziecko panuje nad swoimi emocjami i rozwija swoją empatię, tym łatwiej mu będzie nawiązywać prawidłowe relacje z innymi osobami. 
Dziecko w tym wieku potrzebuje zasad., które dają mu poczucie bezpieczeństwa. Nie  zawsze jednak ich  przestrzega.
Rówieśnicy i zabawa 
Coraz większą rolę ma dla 5-latka grupa rówieśnicza. Często obserwuje inne dzieci, naśladuje je. W tym wieku dzieci bawią się w grupie, ale nie potrafią jeszcze dobrze ze sobą współdziałać, trudno im rozwiązywać pojawiające się konflikty i spory. Zabawa  w tym wieku odgrywa bardzo ważną rolę. Pozwala na rozwój we wszystkich sferach rozwojowych. I dlatego powinna być dominującą aktywnością w tym wieku.
Bibliografia
Ilg F.L., Ames L.B., Baker S.M., Rozwój psychiczny dziecka od 0 do 10 lat. Poradnik dla rodziców, psychologów, lekarzy,Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005.
Janiszewska B., Ocena dojrzałości szkolnej, Seventh Sea, Warszawa
 

 

Pliki do pobrania