Konstytucja 3 maja – uchwalona 3 maja 1791 roku ustawa regulująca ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Powszechnie przyjmuje się, że Konstytucja 3 maja była pierwszą w Europie i drugą na świecie (po konstytucji amerykańskiej z 1787 r.) nowoczesną, spisaną konstytucją^.

Autorami Konstytucji 3 maja byli Król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj. Nie obeszło się bez przeszkód podczas obrad w trakcie których uchwalono Konstytucję. W czasie obrad Sejmu Czteroletniego wielu posłów pracujących na zlecenie państw ościennych (Rosji, Prus czy Austrii), sprzeciwiało się powołaniu ustawy zasadniczej. Okazja nadarzyła się 3 maja 1791 roku, wówczas wielu przeciwników konstytucji nie powróciło jeszcze z wielkanocnego urlopu. Po siedmiogodzinnych obradach Sejm zatwierdził konstytucję, a król Stanisław August Poniatowski ją podpisał.

Twórcy Konstytucji 3 maja określili ją jako „ostatnią wolę i testament gasnącej Ojczyzny”.

Król Stanisław August Poniatowski (1732-1798)

Ignacy Potocki (1750-1809)

Hugo Kołłątaj (1750-1812)

Konstytucja 3 maja –najważniejsze zmiany w prawie

Konstytucja wprowadzała trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Ograniczała immunitety prawne oraz przywileje szlachty zagrodowej, tak zwanej gołoty. Celem ograniczeń względem szlachty było zapobieżenie możliwości przekupstwa biednego szlachcica przez agentów obcego państwa. Konstytucja potwierdzała też przywileje mieszczańskie nadane w akcie prawnym z 18 kwietnia 1791 roku. Według tego aktu, mieszczanie mieli prawo do bezpieczeństwa osobistego, posiadania majątków ziemskich, prawo zajmowania stanowisk oficerskich i stanowisk w administracji publicznej, a także prawo nabywania szlachectwa. Miasta miały prawo do wysłania na Sejm 24 plenipotentów jako swoich przedstawicieli, którzy mieli głos w sprawach dotyczących miast. Akt ten obejmował pospólstwo opieką prawa i administracji rządowej.

Ustawa rządowa z dnia 3 maja 1791 r.

Konstytucja 3 maja znosiła takie narzędzia władzy szlacheckiej jak liberum veto, konfederacje, sejm skonfederowany oraz ograniczała prawa sejmików ziemskich.  W dniu ustanowienia Konstytucji 3 maja przestaje istnieć Rzeczpospolita Obojga Narodów, a w jej miejsce zostaje powołana Rzeczpospolita Polska.  Zniesiona zostaje też wolna elekcja, która w wieku XVIII w ogóle się nie sprawdziła, jej miejsce zastępuje władza dziedziczna. Aby czuwać nad bezpieczeństwem wprowadzono stałą armię, której liczebność miała sięgać 100 tysięcy żołnierzy oraz ustanowiono podatki w wysokości 10% dla szlachty i 20% dla duchowieństwa. Gołota, mieszczanie i chłopi byli zwolnieni z płacenia podatku.  Katolicyzm został uznany za religię panującą, jednocześnie zapewniono swobodę wyznań choć apostazja wciąż była uznawana za przestępstwo. Aby Konstytucja była zawsze aktualna co 25 lat miał się zbierać Sejm Konstytucyjny, który miałby prawo zmienić zapisy w konstytucji.

Kopia Konstytucji 3 Maja

Sala Senatorska Zamku Królewskiego w Warszawie

Konstytucja 3 maja – trójpodział władzy

Władzę ustawodawczą posiadał dwuizbowy parlament. W skład parlamentu wchodziła Izba Poselska na którą składało się 204 posłów (szlachta ziemiańska) oraz 24 plenipotentów reprezentujących miasta królewskie oraz Izba Senacka (132 członków), w której mogli zasiadać senatorowie, wojewodowie, kasztelani, ministrowie oraz biskupi. 

Władzę wykonawczą posiadała rada królewska w skład której wchodzili: król jako przewodniczący, pięciu ministrów, prymas (jako przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej) oraz następca tronu bez prawa głosu , marszałek sejmu i dwóch sekretarzy. Ministrowie choć byli powołani przez króla odpowiadali przed sejmem. Konstytucja 3 maja wprowadzała pięciu ministrów: ministra policji, ministra pieczęci (spraw wewnętrznych), ministra pieczęci spraw zagranicznych, ministra belli (wojny) i ministra skarbu. Akty prawne wydawane przez króla, wymagały kontrasygnaty ministra. Utrzymano zasadę mówiącą ,że król „nic sam przez się nie czyniący, za nic w odpowiedzi narodowi być nie może”.

Uchwalenie Konstytucji 3 maja – obraz Jana Matejki, 1891

Święto Narodowe Konstytucji 3 maja

Dzień 3 maja 1791 roku został uznany Świętem Konstytucji 3 maja. Obchody tego święta były zakazane podczas rozbiorów, a ponownie jego obchodzenie zostało wznowione w II Rzeczypospolitej w kwietniu 1919 roku. Podczas II wojny światowej w czasie okupacji hitlerowskiej i sowieckiej święto zostało zdelegalizowane. W roku 1981 władze ponownie świętowały uchwalenie majowej konstytucji. Od 1989 roku Święto Konstytucji 3 maja znów jest świętem narodowym, a od 2007 roku obchodzone jest również na Litwie.